در اواخر قرن ۱۹ زمین شناسان متوجه اهمیت و لزوم جدا کردن تقسیمات زمان زمین شناسی و سنگها رسوبی نموده در طول زمان شدند. بر همین اساس واحدهای چینه شناسی را به واحدهای زمانی و واحدهای زمانی سنگ شناسی تقسیم نمودند. واحدهای زمانی سنگ شناسی به ترتیب عبارتند از:
بیوزون
سادهترین و اولین واحدی که در تقسیم بندی زمان طبقات رسوبی به کار میرود، بیوزون است. بیوزن میتواند مجموعه رسوباتی را شامل شود که در آن یک گونه فسیلی جانوری با ارزش چینه شناسی مشخص قرار داشته باشد.
اشکوب
- پس از بیوزن واحد بزرگتری که از لحاظ زمانی- سنگی به کار میرود، اشکوب است. اشکوب شامل مجموعه طبقات مربوط به رسوبات دریایی با فسیلهای شاخص است که در مکان معینی دقیقا مطالعه شده است.
- معمولا نام اشکوب را از اسم محلی که اولین بار مطالعه شده است گرفته و یکی پسوند «ian» به آن اضافه میکنند. مثلا اشکوب لوتسین از کلمه لوتس نام قدیمی شهر پاریس گرفته شده است.
- هر اشکوب چند بیوزون را شامل میشود. به عنوان مثال اشکوب کامپانین در حوضه پاریس از دو بیوزون تشکیل گردیده است. چنانچه یک اشکوب شامل بیوزنهای متعدد باشد آن را به زیر اشکوب تقسیم میکنند. واحد اصلی کرونوستراتیگرافی که در مطالعات چینه شناسی مورد استعمال بیشتری دارد، اشکوب است.
سامانه
- مجموعه چند اشکوب یک سامانه (سیستم) را به وجود میآورد. نام هر سیستم از نام یک ناحیه مشخص، یا سری رسوبات به خصوص و یا از نام فسیلهای خاص اشتقاق مییابد.
- به عنوان مثال در حالت اول در دوران دیرینهزیستی نام سیستم دونین از ناحیه دون، (Devon) واقع در جنوب غرب انگلستان و در دوران دوم سیستم ژوراسیک از ناحیه ژورا (Jura) واقع در بین آلمان و فرانسه گرفته شده است.
- در حالت دوم نام سامانه کربنیفر از رسوبات کربندار (ذغالدار) و همچنین نام سامانه کرتاسه از کلمه یونانی کرتا به مفهوم رسوبات کربناته مشتق شده است.
- سرانجام در حالت سوم دوره نومولیتیک که یک زیر سیستم به شمار میرود و مترادف پالئوژن است، نامش از فسیل نومولیتس اخذ گردیده است.
- بعضی از سیستمها به زیر سیستم نیز تقسیم شده است. مثلا سیستم ژوراسیک به زیر سیستمهای لیاس، دوگر و مالم تقسیم شده است.
دوران (Erathem) سرانجام چند سامانه یک دوران را تشکیل میدهند. که تعریف دوران بر اساس دلایل و شواهد دیرینه شناسی، چینه شناسی، تغییرات مهم در عالم جانوری و گیاهی یا به عبارت دیگر تکامل موجودات و همچنین دورههای کوهزایی است.[۱]
زمانبندی زمینشناسی
زمانبندی زمینشناسی | |||
پیدازیستی (فانروزوئیک) | نوزیستی (سنوزوئیک) | کواترنری | |
نئوژن | |||
پالئوژن | |||
میانهزیستی (مزوزوئیک) | کرتاسه | ||
ژوراسیک | |||
تریاسه | |||
دیرینهزیستی (پالئوزوئیک) | پرمین | ||
کربونیفر | |||
دوونین | |||
سیلورین | |||
اردویسین | |||
کامبرین | |||
نهانزیستی (پرکامبرین) | پیشینزیستی (پروتروزوئیک) | ||
نخستزیستی (آرکئن) | |||
پیشازیستی (هادئن) |
تاریخ زمین به دو قسمت بزرگ تقسیم شدهاست که یکی بزرگابردوران پرکامبرین (نهانزیستی) و دیگر اَبَردوران پیدازیستی است. پرکامبرین به سه ابردوران هادئن، نخستزیستی (آرکئن) و پیشینزیستی (پروتوزوئیک) تقسیم شدهاست. ابردوران پیدازیستی به سه دوران دیرینهزیستی، میانهزیستی و نوزیستی بخش شدهاست.[۲]
دوران دیرینهزیستی
دوران دیرینهزیستی (پالئوزوئیک) که از حدود ۵۹۰ میلیون سال پیش شروع و پایان آن ۲۲۵ میلیون سال پیش بوده است، به هفت دوره تقسیم میشود. در ابتدای این دوران بخش وسیعی از کره زمین را اقیانوس فرا گرفته ولی در اواخر آن قاره بزرگ پانجهآ تشکیل شد و مناطقی از زمین بالا آمده، رشته کوههایی تشکیل شدند. یکی از دلایل عمده تحولات جانوران و زیادی بی مهرگان آبزی و صدف دار وجود دریای کم عمق و گرم در اولین دوره دوران دیرینهزیستی یعنی کامبرین بوده است که بیشتر سطح زمین را میپوشاند. از مهمترین جانداران این دوره سهبندیها (تریلوبیتها) از گروه بندپایان بوده که شبیه به خرچنگهای نعلی امروزی بودند.
دوره اردوویسین
در دومین دوره یعنی اردوویسین اولین ماهیها ظاهر شدند و به خاطر اینکه بدن آنها پوشیده از صفحات استخوانی بودند به آنها ماهیهای زره دار گویند. در سومین دوره یعنی سیلورین اولین گیاهان خشکی زی که ساقه، ریشه و برگ نداشتند ظاهر شدند که به جای این ساختارها اندامی قابل انعطاف داشتند و با هاگ تولید مثل می کردهاند، در چهارمین دوره دوونین اولین دوزیستان و اولین درختان از نهانزادان آوندی که با دانه تولید مثل می کردهاند ظاهر شدند، در پنجمین دوره یعنی کربونیفر انواع گیاهان خشکی زی گسترش یافتند، گرمی هوا موجب توسعه جنگلهای انبوه نهانزادان آوندی شد که بخش وسیعی از نیمکره شمالی را فرا گرفته بود در دریاهای دوره کربونیفر گروهی ازبی مهرگان به نام بازوپایان زندگی میکردند که دارای دو صدف بالایی و پایینی بودند از مهمترین بازوپایان اسپیریفر را میتوان نام برد.
دراین دوره اولین خزنده شبیه سوسمارها ظاهر شدند، این خزندهها بر خلاف دوزیستان قادر به تخم گذاری در خشکی بودند، در ششمین دوره یعنی پرمین خزندهها زیاد شدند و برخی از انواع جانداران گذشته منقرض شدند.
دوران میانهزیستی
دوران میانهزیستی (مزوزوئیک) از ۲۲۵ میلیون سال تا ۶۵ میلیون سال پیش را شامل میشود. تغییرات شدید سطح زمین در این دوره به وقوع پیوسته است. قاره بزرگ پانجهآ به چند قاره کوچکتر تقسیم شد و در آنها رشتهکوههایی بوجود آمد. این دوران به علت گسترش و فراوانی خزندگان به دوران خزندگان نیز معروف است، آب و هوای این دوران گرم بوده و به سه دوره تریاس، ژوراسیک و کرتاسه تقسیم شده است.
دوران تریاس
در دوره تریاس دایناسورها، پرندگان ابتدایی و پستانداران کوچک گسترش یافتند. از مهمترین بی مهرگان دوران میانهزیستی آمونیتها هستند. در دوران کرتاسه گیاهان گلدار، درختان میوه و برگ ریزان ظاهر شدند.
دوران نوزیستی
دوران نوزیستی که از ۶۵ میلیون سال قبل شروع شده است به دو دوره ترشیاری و کواترنری تقسیم میشود که دوره نئوژن یا کواترنر از حدود ۲ میلیون سال قبل شروع شده و هنوز نیز ادامه دارد. فعالیت تکنونیکی (زمین ساختی) در این دوران افزایش یافت که نتیجه آن بوجود آمدن رشته کوههایی مانند هیمالیا، البرز، زاگرس و آلپ بود. مهمترین حادثه این دوران گسترش و تنوع پستانداران است که به این علت این دوران را دوره پستانداران لقب دادهاند. نومولیتها که نوعی از آغازیان و از گروه روزنداران بودهاند از فسیلهای راهنمای مهم اوایل دوران نوزیستی محسوب میشوند. دوره کوارتنر با ظهور یخبندان عظیم در سطح کره زمین مشخص میشود که باعث تغییرات شدید آب و هوایی و انقراض بعضی از جانوران و ظهور انواع دیگر شده است در این دوره است که انسان پا به عرصه وجود میگذارد و گیاهان و جانوران امروزی پدیدار میشوند.