زمین

ساختار زمین شناسی

دماوند، کوهی است برجسته و چشمگیر و آتشفشانی که بر قشری از کریستال (سنگ ماسه و سنگ) و مواد آهکی، چندین دورۀ متفاوت سربلند کرده است، به همین دلیل از دماوند بیشتر به عنوان «جسم خارجی در حوزۀ زمین شناسی» نام برده می شود. مخروط دماوند، در مرکز رشته کوه های البرز، بارزترین فعالیت آتشفشان دورۀ  کواترنر را نمایان می کند.

مخروط آتشفشانی کوه دماوند در میان رشته کوه های البرز

(دورۀ کواترنر، دورۀ چهارم در جدول دوران های زمین شناسی است که از 10 هزار سال پیش تا عصر حاضر را شامل می شود.)

آتشفشان کوه دماوند در مرحلۀ کوهزایی پاسادنین (8/1 میلیون سال پیش) فعالیت خود را آغاز کرده است. به جز برخی از فوران های کوچک که جدیدا کشف شده، در این کمربند فعایت کوهزایی جدیدی شناخته نشده است.

در مورد چگونگی تشکیل این آتشفشان بزرگ، به نظر می رسد که آخرین حرکت فشاری که فلات ایران را تحت تاثیر قرار داده، دلیل پیدایش آن بوده است؛ به صورتی که این فشار سبب چین خوردگی، بالازدگی و جمع شدن پوستۀ قاره ای ایران شده و البرز را هم تحت فشار قرا داده و در نتیجه شکستگی های عمیق آن فعال تر شده و مواد مذاب از دهانۀ آن خارج شده است. 

اکنون آتشفشان دماوند در مرحلۀ نیمه فعال به سر می برد و وجود چشمه های گوگردی و آب گرم که در جنوب شرقی کوه قرار دارند و همچنین فوران گازهای گوگردی، نشانه هایی از این فعالیت می باشد. آب این چشمه ها دمایی در حدود 70 تا 80 درجۀ سانتی گراد دارند. همچنین تعدادی چشمۀ آب گرم آهکی در درۀ اَسک، در جنوب کوه دماوند و بایجان در شمال شرقی کوه دماوند، وجود دارند که ضخامت زیادی از سنگ های آهکی متخلخل  تراورتن را بر جای گذاشته اند. 

گدازه های فعالیت های آتشفشانی کوه دماوند حدود 400 کیلومترمربع از پیرامونش را پوشانده است و بیشتر به حد غربی رود هراز محدود می شوند. از روی سن قطعه چوب هایی که از درون گدازه های آتشفشانی شمال پلور به دست آمده است، سن فعالیت های آتشفشانی آن را دست کم به 38500 سال پیش نسبت می دهند؛ ولی فعالیتی که کوه دماوند در نتیجۀ آن به وجود آمده است، در حدود 10000 سال پیش رخ داده است. جدیدترین گدازه های کوه دماوند در دامنۀ غربی مخروط دیده می شوند و سنی حدود 7300 سال دارد.

سنگ های کوه دماوند

فوران های متعدد آتشفشان دماوند، از نظر ترکیب سنگ شناسی، کانی شناسی و شیمیایی، با یکدیگر متفاوت بوده و شامل سنگ های متنوعی است. به علت همین تنوع و ترکیب این مخروط آتشفشانی تا حدی لایه لایه و به اصطلاح از گونۀ استراتوولکان است.

فراوان ترین سنگ های حاصل از گدازه های آتشفشان دماوند، سنگ های تراکیت و پس از آن آندزیت و بازالت است.

این سنگ ها به سه رخسارۀ بازیک، میانه و اسیدی تفکیک می شوند. رخسارۀ بازیک در پلور و نزدیک رینه دیده می شوند که قدیمی ترین فاز فعالیت این کوه را تشکیل می دهد. گدازه های رخسارۀ میانه اسیدی هستند و تغییرات سنگ شناسی آن ها تدریجی است.

سنگ های معدنی

از سنگ های معدنی موجود در کوه دماوند می توان سنگ گوگرد را نام برد که در پیرامون قله به مقدار زیادی دیده می شود. آهک نیز در جاهای کم ارتفاع تر در کوهپایه ها دیده می شود. برخی از منابع زغال سنگ به ویژه در قسمت شمالی معدن تینه و رگه هایی از بعضی فلزها مانند مس که در دامنه های یال سرداغ بیشتر به چشم می خورد. معدن های پوکه¹ نیز در دامنه های دماوند بسیار دیده می شود و سنگ هایی چون سنگ چخماق و سنگ های دگرگون شده مانند مرمر، زاج سفید و ... نیز در این منطقه وجود دارد. این گونه سنگ ها به ویژه پوکۀ معدنی در دماوند بسیار فراوان است و متاسفانه شرکت های خصوصی و دولتی از معادن غنی آن بهره برداری می کنند، مانند معدن بزرگ ملار در حاشیه غربی تلخ رود.

1- پوکۀ معدنی به دلیل وزن حجمی بسیار پایین و مقاومت بالا در برابر ضربه و فشار (فقط در مورد پوکه پامیس)، یکی از مصالح ساختمانی به شمار می رود. این ماده به دلیل وزن کم، سبب کاهش وزن ساختمان می شود. به دلیل عایق بودن در برابر سرما و گرما می تواند به میزان زیادی انرژی مصرفی را کاهش دهد. این مادۀ عایق صدا نیز می باشد.

تپه گوگردی یا دهانۀ قدیمی کوه دماوند

نشانه های فعالیت های آتشفشانی کوه دماوند، در 500 متر انتهایی قلۀ آن دیده می شود که این محل به تپه گوگردی یا دودکوه معروف است. در این قسمت از کوه، انبوهی از سنگ های گوگردی وجود دارد که با گرم شدن آن ها به ویژه در فصل تابستان، گاز گوگرد از آن ها بلند می شود که دلیل نام گذاری این قسمت از کوه به تپه گوگردی یا دودکوه نیز همین است. این تپه درجبهۀ جنوبی واقع شده. خاک این منطقه سراسر از گوگرد پوشیده شده که همراه با خروج گازهای گوگردی است. در این منطقه حفره های متعددی وجود دارد که گاز و بخار گوگرد با فشار از آن بیرون می زند و پیرامون حفره ها نیز گوگرد به صورت متبلور دیده می شود. این محل، در اصل دهانۀ قدیمی تر آتشفشان دماوند است.

بزرگترین حفره ای که گاز گوگرد از آن خارج می شود، در بالای تپه گوگردی و در نزدیکی قله و دهانۀ آتشفشان قرار دارد که بخار گوگرد مانند ستونی بزرگ، از حفره ای با فشار زیاد به بیرون رانده می شود و تا ارتفاع چند متر به بالا می رود.

بزرگ ترین حفرۀ خروج گازهای گوگردی در کوه دماوند

گسل های پیرامون  آتشفشان دماوند 

1- گسل اَسک، که از نزدیکی روستای اَسک تا زیر کوه دماوند قابل تعقیب است،
2- گسل بایجان، که از نزدیک بایجان گذشته و در حوالی کُرف از گدازه های دماوند پوشیده شده است،
3- گسل نوا، که از روستای نوا گذشته و در ناحیۀ بین اَسک و گزنک از گدازه های دماوند پوشیده شده،
4- گسل سفیدآب، که در سمت غرب آتشفشان دماوند دیده می شود و تا رودخانه دلی چای که در کنار گدازه های دماوند قرار دارد قابل تعقیب است،
۵- گسل شاهان دشت، که در ناحیۀ بین وانه و گزنک از گدازه های دماوند پوشیده شده است،
6- گسل ورارو، که در سمت غرب کوه دماوند و بالاتر از گسل سفیدآب قرار دارد و از نزدیک محل اتصال رودخانه های دلی چای و ورارو می گذرد و تا زیرساختمان آتش فشان دماوند ادامه دارد.

کوه دماوند مرکز یک منطقۀ زمین لرزه ای است که در سراسر مازندران کشیده شده است و سبب ایجاد زمین لرزه های بسیاری شده است، از جمله زمین لرزۀ سال 1075 هجری قمری که در دماوند و توابع آن رخ داد و ویرانی فراوانی را برجای گذاشت.

نقشۀ زمین شناسی کوه دماوند

 فوران دوباره

فعالیت های فومرولی (خروج مواد گوگردی) و چشمه های آب گرم در پیرامون دماوند، که نشان دهندۀ حرارت درونی این آتشفشان می باشند، و نیز وجود چند فاز عمدۀ ماگمایی در تاریخ زمین شناسی منطقۀ دماوند و بررسی رفتار آتشفشان های جوان و نسبتا جوان ایران و نیز آتشفشان های نیمه خاموش - خاموش جهان، نشان می دهد که نمی توان احتمال فعالیت مجدد دماوند را غیر ممکن دانست. با توجه به خاموشی نسبتا طولانی آتشفشان دماوند و بسته بودن محل خروج مواد آتشفشانی، می توان انتظار داشت که در صورت بروز فعالیت مجدد دماوند، فعالیت اولیۀ آن با تخریب فراوان همراه باشد و با توجه به مسدود بودن مجاری آتش فشان، از نوع  انفجاری خواهد بود. 

در برخی از سال‌ها از جمله سال ۱۳۸۶، بخارهایی با حجم بسیار زیاد از قلۀ کوه دماوند خارج شد که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشتند. اما در حقیقت در سال‌هایی که بارندگی زیاد باشد، با نفوذ آب به درون قله و برخورد با سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و چنین به نظر می‌رسد که فعالیت‌های آتشفشانی صورت گرفته‌است.
 پ ن

---

 ریخت شناسی (مورفولوژی)

مخروط کوه دماوند را می توان با مجموعه ای از یال هایی که در جهت های جغرافیایی پیرامون شعاع آن امتداد دارد، تصور کرد. این یال ها به شکل های گوناگونی وجود داردند؛ برخی از آن ها به صورت خطی ممتد و تیغه ای، از 5500 متری آغاز شده و به تدریج به پهنای آن افزوده می شود که تا حوالی آبادی ها و دشت های پیرامون قله کشیده شده اند. در برخی دیگر نیز از قله شروع شده و تا 4800 متری پایین تر نمی آید و به یکباره در دل سینه کش های گوگردی محو می شوند. البته عکس آن نیز دیده می شود، یعنی یال های کوتاه تری از ارتفاع 4000 متری برافراشته و در عمق یکی از یخچال ها یا سینه کش های مرز 5000 متری محو می شوند. پ ن

کوه دماوند با ارتفاع 2/5609 متر، کوهی است منفرد که تنها از طریق یال شمال غربی (یال سرداغ) به دیگر ارتفاعات البرز مرکزی متصل شده و از جهت های جغرافیایی دیگر کاملا باز و آزاد است؛ به این معنی که به کوه های پیرامون خود متصل نیست و فاصلۀ بین آن ها را دشت های حاشیه ای پر کرده اند.

بنجامین، نخستین سفیر آمریکا در ایران در عصر ناصرالدین شاه، در صفحۀ 206 سفرنامۀ خود، توسط محاسبات ریاضی به این نتیجه رسیده است که زاویۀ مخروط کوه دماوند 36 درجه است و به این ترتیب زاویۀ قلۀ آن از تمام قله های آتشفشانی جهان بیشتر است.

دهانۀ قلۀ کوه دماوند نیز به شکل بیضی نامنظم است که حدود 30 متر ژرفا دارد و بیشترین قطر آن 120 متر می باشد.

دهانۀ قلۀ کوه دماوند

درۀ بزرگ استله سر

اِستله سر، یکی از دره هایی است که به خوبی در جبهۀ شرقی کوه دماوند نمایان است. این دره در انتهای درۀ یخار قرار دارد. رودخانۀ تلخ رود با آبی گل آلود، حاصل ذوب برف های کوه دماوند، در این دره جریان دارد. این دره، دارای شیب های تند و مرتع های وسیع است.

این دره، ادامۀ درۀ یخار است که تقریبا از نزدیکی های قله آغاز می شود. درۀ یخار پس از پیوستن به درۀ استله سر، به دامنه های کم ارتفاع تر رسیده به تلخ رود منتهی می شود. وجود این درۀ بزرگ، تا اندازۀ زیادی شکل مخروطی کوه دماوند را در سمت شرق کوه ازبین برده است.

درۀ استله سر

 

چرا دماوند یک مخروط کاملا منظم نیست؟

در دماوند یال های بلندی وجود دارد که نظم مخروط دماوند را به هم زده اند. مشهودترین این یال ها، یـال سرداغ در شمال غرب و یال استله سر در شرق مخروط است.

یال استله سر شیب تند قله را در حدود ارتفاع 4000 متری ناگهان تغییر داده و ملایم کرده است. همچنین در پیرامون مجرای اصلی آتشفشان، شعبه هایی ایجاد شده که مواد مذاب را به کناره های مخروط کشانده است. در سمت دیگری از مخروط، مقدار زیادی از این مواد به بیرون فوران کرده و لایه هایی ناهماهنگ با مخروط اصلی را به وجود آورده است. این مجموعه لایه های اضافی، همان یال استله سر می باشد.

دربارۀ یال سرداغ به گونۀ دیگری است، مواد مذاب از شکاف های متعدد اما ردیفی فوران کرده و رشته کوه کوچکی را به وجود آورده اند.